در مقاله زیر به طور خلاصه با مفسران طبقه اصحاب و تابعین و در برخی موارد با مهمترین ویژگی آنها آشنا میشوید. این مطالب در عین اینکه شما را در فهم متون تفسیری کمک می کند، حتما منبع بخشی از سوالات آزمون های مصاحبه دکتری یا دانشگاه ها خواهد بود.
1- مفسران صحابه
سیوطی مفسران مشهور صحابه را ده تن دانسته که عبارتند از : خلفای اربعه ، ابن مسعود، ابیّ بن کعب ، ابن عباس ، ابوموسی اشعری ، زید بن ثابت و عبدالله بن زبیر این موضوع کم و بیش مورد قبول دیگران قرار گرفته است. جز آنکه به دو نکته دیگر نیز پرداخته‌اند: نخست آنکه اشخاص دیگری نیز در شمار مفسران صحابه قلمداد شده‌اند – گرچه روایات وارده از آنان کم است – و دیگر آنکه در بین مفسران دهگانه‌ای که سیوطی نام برده نیز ، تفاوت چشم‌گیری از جهت تعداد روایات تفسیری وجود دارد ( که البته امر به نحوی مورد تأیید سیوطی هم قرار دارد ) به این صورت که از چهار تن از مفسران دهگانه ، یعنی علی (ع) ، ابن مسعود ، ابن عباس و ابیّ بن کعب روایات تفسیری به وفور و از سایر اصحاب به ندرت حدیثی در تفسیر رسیده است
اما در این میان آیت الله معرفت به صراحت می‌نویسد : چهار تن از صحابه به تفسیر قرآن شهره‌اند و پنجمی ندارند که عبارتند از : علی بن ابی طالب (ع) – که سرآمد و داناترین آنهاست – ، عبدالله بن مسعود ، ابیّ بن کعب و عبدالله بن عباس – که از نظر سن کوچک‌ترین آنان است ولی در رواج تفسیر از دیگران جلوتر است. »
2- مفسران تابعین
از سرآمدان تفسیر در مکه به مجاهد بن جَبْرمکی (متوفی ۱۰۴)، عطاء بن ابیرَباح (متوفی ۱۱۴)، سعید بن جُبَیْر (متوفی ۹۵)، عِکْرِمَه مولی ابن‌عباس (متوفی ۱۰۵) اشاره شده است که همه از شاگردان ابن عباس و متأثر از شیوه‌های او در تفسیر بوده‌اند. توجه به اسباب نزول از مباحث مورد توجه شاگردان ابن عباس و متأثر از توجه وی به این موضوع بوده است
از مشایخ تفسیر در مدینه ، ابوالعالیه رُفَیع بن مهران ریاحی (متوفی ۹۳)، محمد بن کعب قُرَظی (متوفی ۱۰۸) بوده‌اند.تابعین مدینه تفسیر را از اُبَیّ بن کَعْب ، به طور مستقیم یا با واسطه، دریافت کرده بودند.
از پیشگامان تفسیر در عراق، حسن بصری (متوفی ۱۱۰)، قَتاده بن دِعامه سدوسی (متوفی ۱۱۸)، مسروق بن اجدع بن مالک هَمْدانی (متوفی ۶۳) و عامر بن شراحیل شعبی را می‌توان نام برد. تابعان عراقی نیز از عبداللّه بن مسعود متأثر بودند و از ویژگی‌های آنان، کثرت استناد به رأی و اجتهاد در تفسیر بود. آنان به روایات اهل کتاب نیز توجه کمتری نشان می‌دادند.
در میان مفسران تابعی بصره، حسن بصری مهم ترین مفسر است.
از دیگر مراکز دینی در عهد تابعین، خراسان و برجسته ترین مفسر تابعی آن، ضحاک بن مزاحم هلالی (م. ۱۰۵ ق.) است. شیوه تفسیری ضحاک، روایی و مبتنی بر احادیث نبوی و اقوال صحابه بوده و به سبب تبحر او در لغت و نحو، توجه بیشتری به این مسائل در آرای تفسیری وی مشاهده میشود. درباره شاگردی ضحاک نزد ابن عباس در دانش تفسیر، در منابع اختلاف نظر به چشم می‌خورد؛ همچنین گفته شده که ضحاک در ری با سعید بن جبیر دیدار داشته و دانش تفسیر را از او آموخته است.
آرای تفسیری ابن عباس در میان تابعیان مکه، آرای عبدالله بن مسعود در میان تابعیان کوفه و آرای ابی بن کعب در میان تابعیان ساکن در مدینه رواج داشته است.
جمع آوری: خلیل عقیلی فرج
درباره این سایت